İnsan düşünen bir varlıktır ve düşünme eylemi de aslı itibarıyla bir spordur. Öyle ki yapılan en küçük bir hareket bile spor mahiyetinde değerlendirilebilir. Mesela küçük bir yürüyüş ya da iş hayatındaki küçük molalar… Spor, insanlık tarihi boyunca toplumların kültürünü, değerlerini ve teknolojik seviyelerini yansıtan bir ayna olmuştur. Çağlar boyunca, toplumlar değiştikçe, beğeniler evrildikçe ve yaşam tarzları dönüştükçe, bir zamanlar arenaları dolduran, halkı coşturan pek çok spor dalı da popülerliğini yitirerek tarihin karanlık sayfalarındaki yerini almıştır. Şimdi, bir zamanların gözde ancak günümüzde rağbet görmeyen, unutulmaya yüz tutmuş bu spor dallarını ve onların benzersiz oynanış şekillerini inceleyecektir.
Antik Kökenler ve Gladyatör Etkinlikleri
Antik çağların geleneksel ya da kendine has spor aktivitelerine sahipti. Antik çağ, unutulmuş sporların belki de en bilinen örneklerine ev sahipliği yapar. Roma İmparatorluğu’nun ikonik sporu gladyatör dövüşleri, günümüz standartlarına göre son derece vahşi ancak o dönem için sıradan bir eğlence ve güç gösterisiydi. Arenada (Colosseum gibi devasa yapılarda) gerçekleşen bu müsabakalar, savaş esirleri, köleler veya suçlulardan oluşan gladyatörlerin birbirleriyle veya vahşi hayvanlarla ölümüne dövüşmesine dayanıyordu. Farklı silah ve zırh kombinasyonlarına sahip çeşitli gladyatör sınıfları vardı: Retiarius (ağ ve üç dişli mızrak ile), Secutor (kılıç ve kalkan ile), Thraex (kıvrık kılıç ile). Bu dövüşler sadece bir spor değil, aynı zamanda politik propaganda, ceza infazı ve halkın gözünü boyama aracıydı. İmparatorluğun Hristiyanlaşması ve bu tür şiddetin maliyetinin artmasıyla birlikte gladyatör dövüşleri 5. yüzyılda son buldu.
Bir diğer antik Yunan sporu olan Pankration, günümüz karma dövüş sanatlarının (MMA) ilham kaynağı ve kadim bir versiyonuydu. Kelime anlamı “tüm güç” olan Pankration, boks ve güreşin ölümcül bir karışımıydı. Rakibi pes ettirmek için neredeyse her türlü teknik serbestti; yumruklar, tekmeler, eklem kıran hareketler ve boğuşmalar allowed. Sadece göz çıkarma ve ısırma yasaktı. Olimpiyat Oyunları’nda yer alan en tehlikeli ve heyecan verici dallardan biriydi. Sporcuların inanılmaz fiziksel dayanıklılık ve teknik beceri sergilemesi gerekiyordu. Modern MMA’nın aksine, koruyucu ekipman neredeyse yok denecek kadar azdı ve kurallar minimaldi.
Ortaçağ ve Rönesans’ın Şövalye Oyunları da Bir Zamanların İkonları Arasında
Ortaçağ Avrupası, şövalye kültürünün egemen olduğu ve sporun da bu kültürle iç içe geçtiği bir dönemdi. Turnuvalar (Tournaments) ve özellikle içindeki Cirit (Jousting) müsabakaları, dönemin en gözde şovlarıydı. İki şövalye, at sırtında, uzun ve genellikle ucu kütleştirilmiş mızraklarla (ciritlerle), bir bariyerin ( tilt bariyeri) karşılıklı iki tarafında yer alırdı. Amaç, rakibi atının üzerinden düşürecek kadar güçlü ve isabetli bir darbe indirmekti. Bu sadece bir güç gösterisi değil, aynı zamanda savaş için bir antrenman, şöhret kazanma ve büyük ödüller elde etme fırsatıydı. Şövalyeler ağır zırhlar giyer, atlar da zırhla korunurdu. Popülerliği yüzyıllar boyu süren cirit, ateşli silahların yaygınlaşmasıyla askeri önemini yitirdi ve pahalı bir spor haline gelerek 17. yüzyılda popülerliğini kaybetti.
Daha sıradan halk arasında ise Ortaçağ Futbolu (Mob Football) oynanırdı. Modern futbolun veya ragbiin organize olmamış, kaotik atasıydı. Kurallar belirsiz, oyuncu sayısı sınırsız ve saha genellikle iki kasaba arasındaki tüm arazi olabilirdi. Amaç, genellikle bir domuz mesanesinden yapılmış topu, rakibin kasabasındaki bir kilisenin kapısına veya benzeri bir işaretleyiciye götürmekti. Oyun son derece şiddetliydi, ciddi yaralanmalar hatta ölümler olurdu. Bu yüzden dönemin kralları tarafından sık sık yasaklanmıştı. Organize spor anlayışının gelişmesi ve şiddet içeriğinin azaltılma çabalarıyla birlikte, yerini kuralları belirlenmiş modern futbol ve ragbiye bıraktı.
19. Yüzyılda Moda Olmuş Tuhaf ve Tehlikeli Aktiviteleri
Viktorya dönemi, sıra dışı sporların denendiği bir çağ oldu. Pedestrianism (Yaya Yürüyüş Yarışları), modern maraton veya yürüyüş yarışlarının aksine, inanılmaz dayanıklılık gerektiren ve günlerce süren bir yarışmaydı. Atletler, kapalı bir pistte (genellikle bir salonda) belirli bir süre içinde (6 gün gibi) en fazla mesafeyi kat etmek için yarışırdı. Seyirciler bahis oynar, yürüyücüleri izlerdi. Sporcular uyumak için minimal molalar verirdi. 1870’lerde İngiltere ve ABD’de çılgın bir popülerlik yakalayan bu spor, seyirci çekmek için yapılan sahtekarlıklar ve aşırı derecede yıpratıcı olması nedeniyle 20. Yüzyılın başlarında gözden düştü.
Bir diğer ilginç Viktorya dönemi sporu, Tenis’in bir türü olan “Sphairistikè” veya Kapalı Kriket de denilebilecek Eski Kapalı Real Tenis (Court Tennis/Jeu de Paume)’tir. Modern tenisin kökeni sayılan bu spor, karmaşık kuralları ve özel kapalı sahalarıyla ünlüydü. Sadece düz bir zeminde değil, sahanın etrafındaki duvarlara, çatı kirişlerine ve çeşitli açıklıklara (galeriler) topu vurarak oynanırdı. Her sahanın kendine özgü geometrik özellikleri vardı, bu da oyunu son derece taktiksel ve teknik bir hale getiriyordu. İnşa etmesi ve bakımı çok pahalı olan bu sahalar nedeniyle, spor sadece aristokrasi ve kraliyet arasında oynanabildi ve popülerleşemedi. Yerini, daha basit kurallara ve açık havada oynanabilen modern tenise bıraktı.
Unutuluşun Ardındaki Nedenler ve Miras
İnsan özü itibarıyla unutan bir varlıktır. Ve zaman her şeyi tozlar altında bırakacak kadar güçlüdür. Unutulmuş sporların unutulmasının veya popülerliğini yitirmesinin ardında yatan birkaç ortak neden vardır:
- Aşırı Şiddet İçeriği: Gladyatör dövüşleri ve ortaçağ futbolu gibi sporlar, modern toplumun etik anlayışı ve insan hayatına verdiği değerle bağdaşmadı.
- Yüksek Maliyet: Cirit ve Real Tenis gibi sporlar, ekipman, hayvan ve özel alan gerektirdiğinden, sadece seçkin bir kesim tarafından icra edilebiliyordu.
- Sosyo-Kültürel Değişim: Şövalyelik kültürünün çöküşü, cirit gibi sporların anlamını ve işlevini yitirmesine neden oldu.
- Teknolojik Gelişmeler: Ateşli silahların icadı, ciritin askeri önemini ortadan kaldırdı.
- Organizasyon Eksikliği ve Güvenlik Endişeleri: Kaotik yapıdaki sporlar, standart kurallar ve güvenlik önlemleri getirilerek evrildi (Ortaçağ Futbolu’nun modern futbola dönüşmesi gibi).
- Zamanın Ruhuna Ayak Uyduramama: Pedestrianism gibi sporlar, izleyici beklentilerinin değişmesi ve daha hızlı tempolu, daha az zaman alan aktivitelerin öne çıkmasıyla unutuldu.
Ancak bu sporlar tamamen yok olmadı. Bir kısmı, evrilerek ve modernize edilerek varlığını sürdürdü. Pankration, MMA’nın; ortaçağ futbolu, modern futbolun; cirit ise atlı spor federasyonları bünyesinde tarihi canlandırma niyetiyle yapılan yarışmaların temelini attı. Tarihçiler ve meraklılar sayesinde bu kadim sporların kuralları ve teknikleri kayıt altına alınarak kültürel bir miras olarak korunmaya devam ediyor.
Nihai aşamada, unutulmuş sporlar, sadece geçmişin eğlence anlayışını değil, aynı zamanda toplumların sosyal yapısını, teknolojik kapasitesini ve ahlaki çerçevesini anlamamızı sağlayan önemli tarihsel belgelerdir. Onlar, insanın rekabet ve fiziksel mücadele arzusunun zaman içinde nasıl farklı biçimlere büründüğünün bir kanıtı olarak, spor tarihinin tozlu ama son derece değerli sayfalarında yer almaya devam edeceklerdir.